СӨНБЕС ЖҰЛДЫЗ

Өмірі мен ісі халықтың өнегелі қазынасына айналған адамдардың тіршілігі мен іс-әрекеті жөнінде жазудың өзі тіпті қиын. Ол ма, кейде тіпті қауіпті ме деп те ойлайсың. Өйткені адал ізгі ниеттен ешбір ауытқымай жазып отырғанның езінде шындықтан алшақ кетіп қалу оп-оңай.

Үлкен адамдардан қалған рухани мұраға жеңіл-желпі қараушылықтың өзі жақсылыққа апармақ емес. Өмірі халыққа өнеге болған қайраткерлердің тұңғиық терең ойын, серпінді шабытын, кең мейірімін өзінің шалшықтай тайыз ойына, құлаштауға келмейтін шабыт серпініне, таяз мейіріміне сыйғызам деп әлек болған жазғыштардың қаламынан шындыққа сыйыспайтын талай жазбалар шығатынын көпшілік біледі. Сонда да игілікті ісімен халықтың есінде қалған адамдар туралы біз жазуға тиістіміз. Өйткені үлкен адамдар туралы жазу дегеніміз олардың өмір тарихын зерттеу болып табылады. Олардың игілікті істерін, тіршіліктегі ғибратын кейінгі буындар тек ойланып, жіті зерттесе ғана іске асырып, бойына сіңіріп, өз игілігіне пайдалана алмақ. Өнегелі адамдардың өмір тарихында өз кезіндегі тіршілік жетістері тәжірибесі жинақталған. Бұл тәжірибені мейлінше пайдаланбайынша халықтар алға қойған мақсатына жету жолында ойдағыдай жедел ілгерілей алмас еді.

Октябрь революциясынан кейін қалың бұқара ғылым арнасына ұмтылуының арқасында халқымыздың өмір-тіршілігіне шұғыл өзгерістер енді. Бұл шұғыл өзгерістер, әрине, бәріміздің де дүниелік кез қарасымызда: дәстүрімізде, бағытымызда атам-заманнан орын алған кейбір ерекшеліктерге, психологиямызда қалыптасқан қасиеттерге қайшы келіп, қиыншылыққа соққызбай еткен жоқ. Оған мысал ретінде Октябрь революциясы туғызған жағдайдың нәтижесінде ой мен зейін қызметінің нәрін татып, бір сусындап алған осы кездегі жас жігіті алайық та және де мұндай зейінге байланысты қызметтің өзгешелігінен хабары аз оның айналасындағы жақындарын, туыстарын алайықшы.

Міне, осы жағдайда сол жігіт өз тағдырын қалай шешпекші?! Өзінің сүйікті әрекетіне қалай кіріспекші? Айналасындағы қарама-қарсы кедергілерді қалай жеңбекші? Оның үстіне ғылым салаларын өрбітуге арналған жердің өзінде бұрын мардымды ештеңе болмағанын да ескеру керек қой. Міне, осы жағдайда біздің халқымыздың ескіден келе жатқан табандылығы, жаңаға, ақиқатқа деген ұмтылысы сол бір ардагер ұлдарының іс-әрекеті арқылы білінуге тиісті еді ғой.

Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың өмірі мен іс-әрекеттерін топшылаған кезде, міне, осындай ойлар келеді. Өйткені бұл кісінің өмір тарихы кеше ғана құлазыған даламызда ғылымның өніп-өрбуі, дамып қалыптасуы арқылы, сол ғылымның жемістерін халық игілігіне пайдаланып, ғылымды қоғамның өндіргіш күшіне айналдыру ережесін іске асыру жөніндегі белсенді іс-әрекеттері, сансыз ойшылдық бастамалары бірден-бір өнегелі тәжірибе емес пе... «Мен қиыр далада, көшпелі қазақ үйінде тудым». Академиктің қол жазба қорынан оның балалық шағы туралы деректер іздестіргенімізде

тапқанымыз жалғыз-ақ осы бір сөйлем. Академик өзі туралы айтуға, жазуға тура келгенде, сөзге тым-ақ сараң болса керек.

Ол кезде, көшпелі тұрмыста адамның тууы мен некеленуі сияқты азаматтық әрекеттерді қағазға түсіріп отыратын мекемелер болмаған ғой. Бірақта біз ғалымның туған күнін осы кезде дәл білеміз. Бұл үшін болашақ академиктің әкесінің ықтияттылығына ырзашылығымызды білдіруіміз керек. Баласының туған күнін ол кісі үйдегі құранның мұқабасының ішкі жағына жазып қоюды ретті деп тауыпты. Сол жазба былай деп оқылады. «Доңыз жылында, яки, жаңа, есеппен 1899 десек, наурыз айында, яки, марттың 31 жұлдызында жаппар жаратушы Имантай деген құлына ұл берді. Нәрестенің есімін Ғабдұл-Ғани деп қойдық».

Берілген бөлімдегі материалдар "ҚАНЫШ АҒА" Академик Қ.И.Сәтбаев туралы естеліктер кітабынан үзінді түрінде алынды.